Rokhl Auerbach on Taras Shevchenko, 1936

RACHEL AUERBACH

Wspomnienia o Tarasie Szewczence

(Z okazji 75-lecia śmierci wielkiego poety)

Artykuł niniejszy poświęcam pamięci najlepszego nauczyciela mego, Włodzimierza Jasińskiego, zmarłego w zimie 1920 r.

Między losem pisarza i literatury żydowskiej a ukraińskiej zachodzi duże podobieństwo. Naród pozbawiony własnej państwowości, nie mogący dać swoim artystom, pisarzom i uczonym przysługującej im pozycji społecznej i niezbędnych warunków twórczości, skazany był przez wiele pokoleń na stały odpływ najzdolniejszych i najambitniejszych jednostek — do obcych. Proces ten szedł przedewszystkiem od góry. Opuszczała własny naród arystokracja rodowa, lub, jak u Żydów plutokracja. Odgradzała się od ludu murem pogardy dla własnego języka, odszczepieństwa i lekceważenia własnych dóbr duchowych — warstwa inteligencji. Twórcze jednostki, rodzące się w tej warstwie, były już przeważnie dla rodzimej twórczości stracone. W ten sposób literatura rosyjska zyskała Gogola i tylu innych, w ten sposób literatura niemiecka zyskała Heinego i tylu równoczesnych lub późniejszych pisarzy i — w ten sposób literatura ukraińska i żydowska ich straciły.

Masy jednak nie odchodzą. Zdradzone i pozostawione własnemu losowi, nie przestały dalej bytować w swej osobliwości, w swem intymnem życiu wewnętrznem, będącem dla nich prostym nieproblematycznym faktem rzeczywistości; masy tworzyły sobie dalej we własnym języku, na własny użytek — ludową poezję, ludowe pieśni, ludowy teatr… Od czasu do czasu zaś wyłaniały się z najgłębszych pokładów genjalne jednostki, które oparły się na ludowej twórczości i przetworzyły ją w arcydzieła twórczości artystycznej.

Aż przyszedł okres odrodzenia narodowego, walki o prawa polityczne i socjalne uciśnionych narodów i upośledzonych warstw społecznych a proces odpływu czynników kulturotwórczych skończył się. U Ukraińców całkowicie, a w dużej, choć niestety niewystarczającej mierze — także u nas Żydów.

Jedną z genjalnych jednostek, będących wcieleniem wierności ludu dla samego siebie i własnych potencyj twórczych jest Taras Szewczenko.

Ten poeta — wyzwoleniec, krew z krwi i kość z kości wsi ukraińskiej, chłop pańszczyźniany z dziada pradziada — jest najwyższym symbolem niespożytości sił duchowych, ukrytych w masach ludowych, jedną z największych postaci, uosabiających samorodność genjuszu twórczego wszystkich czasów i narodów.

Był i przed Szewczenkiem szereg pisarzy rozpoczynającego się renesansu ukraińskiego — jak Kotlarewski i i. — ale żaden z nich nie jest tak bezpośrednio związany z ludem i żaden nie jest indywidualnością tak frapującą i wyniosłą jak Szewczenko, uważany słusznie po dziś dzień za największego poetę narodowego Ukraińców.

***

Właściwie dobrze się stało, że niemam tu, w Warszawie dzieł Szewczenki, ani żadnych podręczników literatury ukraińskiej.

I że mówić będę musiała o nim z dalekiej perspektywy, jakby o własnem młodzieńczem, nieomal dziecinnem wspomnieniu.

…i była kiedyś wieś niedaleko Zbrucza i był tam chory na płuca ukraiński nauczyciel szkoły powszechnej i była mała, pobierająca i niego prywatne lekcje, żydowska dziewczynka.

Nauczyciel ten nosił w swojej chorej piersi każdy wiersz, każdą strofkę, każde słowo „swego wieszcza”. Znał i kochał również poezję polską, a nawet żydowskiej literatury znał i czytywał w oryginale Morisa Rosenfelda, ale podejrzewam go dziś, że wszystko to służyło mu tylko jako odskocznia, jako materjał porównawczy, jako argument wiecznej dyskusji ówczesnej miejscowych inteligentów polskich i ukraińskich, o tem, czy Szewczenko dorównuje, czy też nie dorównuje „trzem wieszczom” literatury polskiej.

I jakże niema się we mnie odzywać serdecznym resonansem sam dźwięk nazwiska Szewczenki, skoro to co mi z niego czytywał i to co mi o nim opowiadał jedyny mój prawdziwy Nauczyciel z pomiędzy wszystkich nauczycieli, jakich kiedykolwiek miałam — otworzyło mi poraz pierwszy oczy na rozumienie literatury, na sprawy ducha w ogóle.

Dusza, smutek, piękno skojarzyły się na zawsze w węzeł nierozerwalnej assocjacji.

I dwa były, pamiętam, tomy Szewczenki, formatu tego samego co klasyczne wydanie Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego — oprawne w płótno, z medaljonowym portretem poety pośrodku. Dwa tomy należące może do różnych wydań (może z różnych tylko ściągnięcie bibljotek) i różnego koloru okładek. Jeden bronzowy — „Kobzar” i drugi granatowy — zbiór wierszy, pisanych na zesłaniu, podczas przymusowej służby sołdackiej i po powrocie.

Dwa były tomy Szewczenki i cały żywot poety — w ujęciu mego nauczyciela — rozpadał się na owe dwa tomy.

I taka jest prehistorja i histroja tomu pierwszego.

W chałupce chłopskiej w którejś wsi, którejś tam gubernji naddnieprzańskiej za panowania któregoś z Aleksandrów (nieokreśloność bierze się z niedostatku mej pamięci) urodził się przed przeszło 120 laty dziwny chłopak. Własny ojciec przepowiada mu, że wyrośnie z niego wielki łajdak albo wielki pan. W tem przewidywaniu oddaje go na „studja” do djaka, który ma go wyuczyć sztuki czytania i pisania. Zamiast pisać mały Taras rysuje węglem na ścianie — karykatury wiecznie pijanego i bijącego go bez pamięci djaka. O zdolnościach swego „poddanego” dowiaduje się przypadkiem niemiecki właściciel wsi i „żywych dusz” chłopskich, pan Engelhardt. Następuje awans. Taras zostaje osobistym lokajczykiem dziedzica, który zabiera go ze sobą do Petersburga i oddaje do „terminu” u malarza. Po różnych bezpłodnych perypetjach przypadkowe zapoznanie się z Żukowskim. Młody niewolnik zyskuje przyjaciół i protektorów w rosyjskich kołach artystycznych. Wielki malarz rosyjski maluje obraz, ze sprzedaży którego Szewczenko zostaje wykupiony z pańszczyzny. Po krótkim okresie studjów malarskich w Akademji, przedzierżgnął się w poetę. Powstaje szereg utworów coraz piękniejszych, coraz silniejszych.

A taka jest historja tomu drugiego.

W jednym z utworów mieści się pod przejrzystą przykrywką pamflet na carską rodzinę. Poeta zaczyna marzyć o wyzwoleniu Ukrainy, a przedewszystkiem o wyzwoleniu chłopów z jarzma pańszczyzny. Wchodzi w kontakt z organizacjami, działającemi w tym kierunku i po… okresie wolności traci ją powtórnie nieomal na całe życie. Aresztowanie, przymusowe wcielenie do wojska, zesłanie najpierw na Kaukaz, potem nad Arol, nad Morze Kaspijskie. Gdy przyjaciołom udało się wreszcie, z jakiejś okazji wyjednać po dziesięciu latach ułaskawienie — wrócił do nich człowiek złamany, nieuleczalnie chory, który umiera po trzech latach w 47 roku życia, a w roku pańskim 1861, na krótki czas przed zniesieniem pańszczyzny.

Ale to ostatnie jest już właściwie epilogiem, niepisanym epilogiem tomu drugiego.

Z tych dwu tomów, dwu części żywota poety, bliższy mi był zawsze tom drugi.

I choć tyle razy wyłuszczał mi ów nauczyciel mój, że w tomie pierwszym, powstałym na wolności, zawarte są najlepsze utwory poety — wielki poemat Kateryna, stylizowany na ludowych motywach balady o topolach, poematy o kozactwie i t. d., choć wiem, że utwory zebrane w owym drugim tomie, nie dorównują tamtym pod względem polotu, formy artystycznej — pamiętam, że wiersze tego drugiego granatowego tomu były mi o wiele droższe.

Zapewne dlatego, że były smutne…

Pieśni samotności, zapomnienia; gorącą krwią nabiegłe wołania wiary i zwątpienia, nadziei i rozpaczy.

I nawet gdy szukam w pamięci cytatów, napływają mi obok serdecznych braterskich słów współczucia dla „maty pokrytki” błądzącej z dzieckiem na ręku po białych gościńcach niby symbol matki Ukrainy — słowa ciche, osobiste samotnego człowieka.

I czetwertyj rik mynaje
I czetwertu naczynaju
Knyżeczku w newoły
Mereżaty…

I owa majestatycznie, rytmiczna niby w purpurze zachodu skąpana „zapowit”:

Jak umru to pochowajty
Mene na mohyli
Sered stepu szyrokoho
Na Wkraini myli
Szczob łany szerokopoli
Szczob Dnipro i kruczi
Buło wydno, buło czuty
Jak rewe, rewuczy.

Testament ten został wypełniony.
Tak dopełnił się los poety męczennika, ustanawiając po wsze czasy obraz twórczej siły ducha ludowego i ducha ludzkiego w ogóle.

ROKHL AUERBACH

Memories of Taras Shevchenko 

(On the occasion of the 75th anniversary of the death of the great poet)

I dedicate this article to the memory of my great teacher, Volodymyr Yasynskyi, who died in the winter of 1920.

There is a striking similarity between the fate of Ukrainian and Jewish writers and literature. A people deprived of their own statehood, unable to give their artists, writers, and scientists the social position they deserve and the necessary conditions for creativity, for many generations was doomed to a constant outflow to foreign [peoples] of the most capable and ambitious figures. This process proceeded primarily from above. The clan aristocracy—or, as in the case of the Jews, the plutocracy—abandoned their own people. The strata of the intelligentsia were fenced off from the people by a wall of contempt for their own language, apostasy, and disregard for their own spiritual goods. The creative figures who were born in this stratum were mostly already lost to their native creativity. Thus, Russian literature gained Gogol and many others, thus German literature gained Heine and many contemporary or later writers—and thus Ukrainian and Jewish literature lost them.

However, the masses did not leave. Betrayed and abandoned to their own fate, they did not cease to exist in their particularity, in their intimate inner life—which was for them a simple, unproblematic fact of reality. The masses continued to create in their own language, for their own use: folk poetry, folk songs, folk theater… But from time to time, from the deepest depths, brilliant figures emerged who relied on folk creativity and transformed it into masterpieces of artistic creation.

The time has come for national revival, for the struggle for the political and social rights of oppressed peoples and marginalized social strata, and the process of the outflow from cultural circles has ended—completely among Ukrainians, and to a significant, although unfortunately insufficient, extent among us Jews as well.

One of the brilliant personalities who embodies the people’s loyalty to themselves, and their own creative potential is Taras Shevchenko.

This poet—a freedman, blood from blood and bone from bone of the Ukrainian village, a serf peasant from his grandfather and great-grandfather—is the highest symbol of the inexhaustibility of the spiritual forces hidden in the masses of the people, one of the greatest figures who personify the originality of the creative genius of all times and peoples.

And before Shevchenko there were some writers of the emerging Ukrainian Renaissance—like Kotliarevskyi and others—but none of them is so directly connected with the people, and none is such an exciting and majestic personality as Shevchenko, who to this day is rightly considered the greatest folk poet of the Ukrainians.

***

It happened so that I do not have Shevchenko’s works here in Warsaw, nor any textbooks on Ukrainian literature.

And so, I must talk about him from a distant perspective, as if it were my own youthful—if not childhood—memory.

…And there was once a village not far from the Zbruch, and there was a Ukrainian primary school teacher with sick lungs, and there was a little Jewish girl who went to his private lessons.

This teacher carried in his sick chest every poem, every stanza, every word of “his prophet.” He also knew and loved Polish poetry, and even knew Jewish literature and read Morris Rosenfeld in the original, but today I suspect that all this served him as a starting point, as comparative material, as an argument in the then-eternal discussion of local Polish and Ukrainian intellectuals about whether Shevchenko was equal to—or not equal to—the “three prophets” of Polish literature.

And how could the very sound of Shevchenko’s name not resonate deeply within me, when what my only true Teacher—out of all the teachers I have ever had—read to me more than once, and what he told me about him, first opened my eyes to an understanding of literature and to matters of the spirit in general.

Soul, sadness, and beauty were forever tied into a knot of indissoluble association.

And there were two—I remember—volumes of Shevchenko, in the same format as the classic editions of Mickiewicz, Słowacki, and Krasiński: framed in canvas, with a portrait-medallion of the poet in the middle. Two volumes from different editions (perhaps simply taken from different libraries) and with different colored covers—one bronze: Kobzar, and the second, dark blue: a collection of poems written in exile, during forced military service, and after his return.

There were two volumes of Shevchenko, and the poet’s entire life—from my teacher’s point of view—fell apart into those two volumes.

And such is the prehistory and history of the first volume.

In a peasant hut in some village in a Dnieper province, during the reign of one of the Alexanders (the vagueness is due to my lack of memory), a strange boy was born 120 years ago. His own father predicted that he would grow up to be either a great idler or a great lord. With this prediction, he sent him to “study” with a clerk who was supposed to teach him the art of reading and writing. Instead of writing, little Taras drew with charcoal on the walls—caricatures of the eternally drunk clerk who beat him without restraint. The German owner of the village and the peasant “living souls,” Mr. Engelhardt, accidentally learned about the abilities of his “serf.” A promotion ensued. Taras became the personal lackey of the landowner, who took him to St. Petersburg and sent him to “learn the craft” with an artist. As a result of various fruitless adventures, he met Zhukovskyi. The young serf found friends and patrons in Russian artistic circles. The great Russian artist painted a portrait, the sale of which redeemed Shevchenko from serfdom. After a short period of art studies at the Academy, he turned into a poet. A series of increasingly better, increasingly stronger works appeared.

And this is the history of the second volume.

One of the works contains a hidden pamphlet against the royal family. The poet begins to dream of the liberation of Ukraine and, above all, of the liberation of the peasants from the yoke of serfdom. He encounters organizations of this trend and, after a period of freedom, loses it again for almost his entire life. Arrest, forced enlistment in the army, exile—first to the Caucasus, then to the Aral Sea, to the Caspian Sea. When friends finally managed to obtain a pardon after a dozen years, a broken man, terminally ill, returned to them; he died three years later at the age of 47, in the year 1861, shortly before the abolition of serfdom.

But this last part is an epilogue, an unwritten epilogue to the second volume.

Of these two volumes, these two parts of the poet’s life, the second volume has always been closer to me.

And although my teacher taught me many times that the first volume, written in freedom, contained the poet’s best works—the great poem “Kateryna,” ballads about poplars stylized according to folk motifs, poems about the Cossacks, and so on—and although I know that the works collected in that second volume cannot be compared with those in terms of imagination or artistic form, I remember that the poems of this second, dark blue volume were much dearer to me.

Probably because they were sad…

Songs of loneliness and oblivion; hot-blooded cries of faith and despair, hope and anguish.

And even when I search my memory for quotes, what comes to mind—apart from the sincere brotherly words of sympathy for the “unmarried mother” who wanders with a child in her arms along the white paths, as if a symbol of mother Ukraine—are the quiet, personal words of a lonely person.

And the fourth year passes,
And I begin to embroider
My fourth book in captivity

And that majestic, rhythmic “testament,” as if bathed in the purple of the sunset:

When I die, bury me
On a grave mound
Amid the wide-wide steppe
In my beloved Ukraine,
In a place from where the wide-tilled fields
And the Dnipro and its steep banks
Can be seen and
Its roaring rapids heard.

This testament was fulfilled.
Such was the fate of the poet-martyr who established for all time the image of the creative power of the national spirit and of the human spirit in general.

Notes:

[1] The “poet-prophets” in question are Adam Mickiewicz (1798–1855), Juliusz Słowacki (1809–1849), and Zygmunt Krasiński (1812–1859).

[2] The author missed one line: And the fourth year passes / Quietly, slowly, / And I begin to embroider / My fourth book in captivity. Michael M. Naydan’s English translation of the poem.

[3] See Michael M. Naydan’s English translation of the poem.

Additional literature:

• Rachela Auerbach, Pisma z getta warszawskiego, Warszawa 2015 [monografia źródłowa].
• Petro Chornyi, “Different cultures, common problems: the linguistic and educational situation of Ukrainians, Jews and Germans in interwar Galicia,” Ukraiina Moderna, 03.07.2020.